Geboorte van Jezus?

Veel mensen denken dat het kerstfeest zijn oorsprong vindt binnen het christendom omdat deze bij monde van de rooms katholieke kerk immers pretendeert dat het bestaat ter ere van de geboortedag van Jezus Christus. Binnen katholieke kringen spreekt men overigens van kerstmis, waar de protestantse en overige christelijke stromingen liever spreken over het kerstfeest of gewoon kerst. Kerstmis staat voor ‘Christus-mis’, oftewel een religieus ritueel ter ere van Christus. Kerst is tevens afgeleid van kerstenen wat ‘het bekeren tot christen’ betekent.

Het is opmerkelijk dat in het bijbelse Nieuwe Testament 25 december als geboortedag van Jezus in het geheel niet voor komt. De eerste verwijzing naar deze datum als de mogelijke geboortedag van Jezus is terug te vinden in de geschriften van Sextus Julius Africanus in het jaar 221, dat overigens in een periode was nog voor dat de canonieke bijbel haar definitieve vorm had gekregen. Hij was een Romeins legerofficier die als eerste christelijke historicus een universele chronologie van het jodendom en christendom produceerde en hij was tevens de eerste die melding maakte van een exacte datum waarop Jezus geboren moest zijn, al bleef het geboortejaar toen nog buiten beschouwing.

Tijdens het vroege katholicisme was de kerkelijke elite juist fel gekant tegen het vieren van de geboortedag van hun Verlosser omdat men het heidens vond om de geboortedag van een martelaar te vieren. Zijn sterfdag maakte hem immers tot martelaar, niet zijn geboortedag en bovendien dacht men dat het vieren van zijn fysieke geboortedag afbreuk zou doen aan zijn goddelijke status. Hoe goddelijk kan iemand zijn waarvan de fysieke geboorte wordt erkent?

Pas rond het jaar 330, in dezelfde periode dat de canon van de bijbel werd vastgesteld, werd door de rooms katholieke kerk 25 december als de geboortedag van Jezus Christus algemeen aanvaard. Het is ook in deze periode dat er binnen de kerk een felle strijd gaande was over hoe christenen in Jezus Christus moesten geloven. In het vroege-christendom werd immers niet gesproken over een Jezus als mens van vlees en bloed, maar over een geestelijke leraar die afhankelijk van de waarnemer verschillende verschijningsvormen kon aannemen. Uiteindelijk is er binnen de kerk een consensus ontstaan waarbij Jezus zowel menselijke als goddelijke kenmerken kreeg toegewezen en daar paste de bepaling van een fysieke geboorte goed bij. Om zijn goddelijke afkomst niet teveel schade te berokkenen werd bepaald dat hij uit een maagd geboren moest zijn.

De Acceptatie van Kerstmis

Het duurde echter nog vele eeuwen voordat Kerstmis binnen de rooms katholieke kerk een prominente rol ging spelen, pas na de 9e eeuw kreeg de kerstviering een grotere, of tenminste even grote waardering als de viering van Goede Vrijdag en Pasen. Deze feestdagen werden, en worden eigenlijk nog steeds, door de orthodoxe kerk als authentieker geacht dan de kerstviering.

Binnen enkele orthodoxe kerken zoals de Russische, Ethiopische en de Armeense kerken wordt de verschijning van Christus op 6 of 7 januari gevierd. Het gaat hier echter niet om de werkelijke geboortedag van Jezus maar om de Epifanie (verschijning) van Christus. Nog voordat de eerste Romeins christelijke historicus schreef over de mogelijke fysieke geboortedag op 25 december werd de verschijning van Christus dus al gevierd op 6 januari, de dag dat Jezus volgens de vroeg-christelijke evangeliën het Christus-bewustzijn ontving, het moment van zijn doop. Het betreft hier dus feitelijk de viering van een symbolische of geestelijke geboorte.

De Zonnegod

Aangezien 6 januari al in gebruik was om de doop van Jezus te vieren vond men het niet gepast om deze datum ook als fysieke geboortedag te gebruiken voor het nieuwe Jezus-beeld dat de katholieken aan haar gelovigen wilde presenteren. Waarom dan 25 december? Deze datum was op het moment van het ontstaan van het christendom al eeuwen in gebruik als de verschijningsdag van Mithras, de oude Arische lichtgod van een levensbeschouwing die oorspronkelijk in Indië en Perzie begon en door de Romeinse expansiedrift en invloeden van de terugkerende Romeinde legioenen in het Romeinse rijk zijn intrede deed. De eerder genoemde legerofficier en historicus Julius Africanus was een aanhanger geweest van de religie van Mithras. De Mithras-verering kreeg een grote invloed binnen het Romeinse rijk en hieraan kwam pas een einde met de bekering van Constantijn de Grote tot het christendom in 312, wat tevens ook het moment was van de opkomst van de macht van de rooms katholieke (algemene) kerk en het begin van de middeleeuwen waarbij kerk en staat één front vormde.

Overigens dient opgemerkt te worden dat de christelijke jaartelling voor de 6e eeuw nog niet bestond. Pas rond 520 werd deze jaartelling door de pauselijke chronoloog Dionysius Exiguus uitgewerkt en door paus Johannes I ingevoerd. Na de kerstening (gedwongen bekering) van Europa en andere delen van de wereld werd de christelijke jaartelling een algemeen begrip. Bijbelwetenschappers hebben echter aangetoond dat het jaar 1 (het begrip 0 kende men in Europa nog niet voor het jaar 600) als geboortemoment van Jezus Christus in strijd is met historische vermeldingen in de religieuze geschriften en schatten de ‘werkelijke’ geboortejaar ergens tussen de 4 tot 7 jaar eerder. Het feit dat er nooit historisch bewijs is gevonden voor het werkelijk bestaan van een historische Jezus laten ze hier echter buiten beschouwing.

Weer terug naar de eerste eeuw. Mithras (later: Sol) was feitelijk de zonnegod. Een god waar Romeinse keizers en eerder Egyptische farao’s zich graag mee identificeerden. Binnen het Romeinse rijk was er voor het ontstaan van het monotheïstische christendom sprake van een polytheïstische religie (mythologie) waarbij meerdere goden werden vereerd. Om begrijpelijke reden was uiteindelijk de zonnegod de sterkste, meest betrouwbaarste en meest zichtbare god van alle goden. 25 december was de verschijningsdag van Sol en tijdens de keizertijd kreeg dit vorm als de Sol Invictus, de onoverwinnelijke god. Op munten uit de Romeinse tijd zien we dat elke keizer zich onoverwinnelijk en onfeilbaar profileerde door zichzelf met deze zonnegod te vereenzelven.

De Zonnewende

In de hele wereldgeschiedenis vinden we bij volkeren zonnegoden terug en ze hebben in bijna alle gevallen dezelfde verschijningsdag of geboortedag. Is dat toevallig? De reden hiervoor is eenvoudig wetenschappelijk te verklaren. Deze goden zijn namelijk allemaal ontstaan uit het verschijnsel van de midwinter zonnewende. De midwinter zonnewende is het moment waarop de zon in het jaar vanaf het gezichtspunt van de aarde haar absoluut laagste stand bereikt, enkele dagen visueel stilstaat en daarna weer in beweging komt in tegenovergestelde richting. Gedurende de helft van het jaar staat de zon elke dag weer een beetje lager aan de hemel tijdens het middaguur, na de midwinter zonnewende keert dit proces weer om en staat de zon elke dag weer een beetje hoger tijdens het middaguur. Voor de primitieve mens stond de zon op het moment van de zonnewende visueel drie dagen stil aan de horizon al nam men natuurlijk wel de reguliere zonsondergang waar. Optisch lijkt het alsof de zon definitief onder de aarde zal verdwijnen omdat voor die dag de zon lijnrecht richting de horizon ondergaat maar deze koers wordt niet voortgezet en binnen drie dagen van stilstand (zichtbaar dezelfde positie op hetzelfde tijdstip) ondergaat de zon een wederopstanding en komt weer in beweging. Dit werd in verschillende culturen als een wedergeboorte, een nieuwe verschijning of een overwinning over de duisternis ervaren

De midwinter zonnewende heeft altijd plaats op 21 of 22 december maar omdat het bewijs van de onoverwinnelijkheid van de zon pas na drie dagen met het blote oog zichtbaar was vierde het volk de wederopstanding, verschijning of geboorte van de zon op 25 december. Drie dagen lang hield men wacht en bleven ze in spanning naar de horizon kijken om te zien of de zon ook dit jaar het van de duisternis zou winnen. Voor ons is het een verklaarbare astronomische verschijning maar voor volkeren uit de oudheid was het een groot mysterie dat bovendien grote psychische en sociale gevolgen had. Mocht de zon namelijk niet terug keren dan zou de nieuwe lente en zomer immers achterwege blijven en zou dit het groeien en het oogsten van de nieuwe gewassen onmogelijk maken, en het betekende voor het menselijk bestaan een zekere dood. Het einde van de wereld.

Zodra eenmaal bleek dat het ‘gevaar’ was geweken vierde ze dit moment door samen met de geliefden en vrienden te feesten en waren ze niet te beroerd om de eerst angstvallig bewaard gehouden voorraden oogst met anderen te delen, men wist immers zeker dat over enkele maanden weer opnieuw geoogst kon worden. Een andere manier om de vreugde te vieren was het verbranden van gestapelde bomen en takken om de zonnegod te eren. Sommige volkeren staken dit vuur juist eerder aan om de zonnegod te helpen bij zijn strijd tegen de eeuwige duisternis.

De Kerstening

Het ontstaan van Kerstmis binnen onze westerse cultuur is gefaciliteerd door de kerstening van Europa waarbij de volkeren door de Romeinen massaal tot christenen werden bekeerd, goedschiks dan wel kwaadschiks. Het heeft hierbij tevens het oud Germaanse joelfeest verdrongen. Het joelfeest was eveneens een midwinterfeest waarbij de winterzonnewende gevierd werd. In de Scandinavische talen is jul nog steeds het woord voor Kerstmis, zoals yule in het Schots en joulu in het Fins. Een bekend ritueel rond het joelfeest was het laten rollen van een brandend zonnerad om de baan van de zon na te bootsen en de zon te sterken zodra deze zijn zwakste punt bereikt had. Christenen hebben het idee van de zonnerad later overgenomen in de vorm van de adventkrans. De Germanen vierden met het zonnerad de terugkeer van het licht en het leven terwijl christenen met de adventkrans en brandende kaarsen de geboorte van hun Jezus “het licht van de wereld” aankondigen.

Als je kijkt naar de expansiedrift van de rooms katholieke kerk is het niet meer dan logisch dat ze een feestdag hebben geïntroduceerd op de fictieve geboortedag van Jezus Christus die overeenkomt met de belangrijkste feestdagen van vrijwel alle geannexeerde landen en volkeren binnen Europa en daarbuiten. De viering van de rijzende zon is echter universeel en bestond al vele duizenden jaren voordat het christendom haar levenslicht zag en heeft tevens aan vrijwel alle godsdiensten op aarde een krachtige impuls gegeven.

Het is derhalve opmerkelijk dat de rooms katholieke kerk enerzijds zeer gekant was tegen de in haar ogen heidense gebruiken en geloven, en anderzijds toch het van oorsprong heidense 25 december feest geadopteerd heeft als de eigen feestdag wegens de geboorte van haar belangrijkste icoon. In feite vieren we tijdens de kerstdagen de overwinning van het Romeinse katholicisme over de volkeren van Europa maar dit is vast niet de gedachte waar de huidige feestgangers aan denken tijdens het openen van de zoveelste fles wijn op kerstavond. Dan denken we liever aan de gezelligheid en het samenzijn met vrienden en familie, en dat is misschien maar goed ook.

Bij totstandkoming van dit artikel zijn de volgende bronnen geraadpleegd.
Microsoft ® Encarta ® Winkler Prins Encyclopedie 2007 DVD editie.
Encyclopædia Britannica 2006 Ultimate Reference Suite DVD edition.
http://www.wikipedia.nl & http://www.wikipedia.com